Sene 2017’ydi. En büyüğü yirmilerinin ortasında olan bir grup gençtik. Dünyaya, yaşadığımız kente, tüm kentlere bakışımız birbirimizinkinden farklı, tek ortak noktamız Ankara ve onu sevme, sahiplenme güdülerimizdi. Farklılıklarımızı bir deneyim çeşitliliğine çevirmek ve benzerliklerimizde ortaklaşmak istediklerimize geleneksel bir yöntemle ancak hiç de geleneksel olmayan bir dille çağrıda bulunduk: “Gelin boş zamanlarımızda yarı-aylaklık yapalım ve Ankara’nın farklı biçimlerini kendi deneyimlerimiz üzerinden yeniden şekillendirerek kenti keşfedelim. Keşiflerinize ve deneyimlerinize yol gösterecek bir de Pusula yaptık, eşlikçiniz olsun.”

Doğduğundan beri Ankara’da yaşamış ama tarihi kent merkezi Ulus’a -ki hala aynı zamanda ekonomik bir merkez olmayı da sürdürür- ayak basmamış 20’li ve 30’lu yaşlarındaki kentlileri buraya yönlendirmek, bunu yaparken her mekânı bir deneyim veya deneyim odaklı ilgi çekici bir bilgiyle ilişkilendirmek öncelikli hedefimizdi. Çankaya’nın Atatürk Bulvarı ve çeperini içine alan kısmında kültür-sanat, eğlence ve yemek odaklı mekanları, o mekanların bazen doğrudan bazen ise dolaylı yoldan tariflenen, hikayeleştirilmiş deneyimleri ile kullanıcıya önererek kenti görme biçimlerine yeni bir perspektif katmak Pusula’nın bir diğer amacıydı. Bu perspektif her ne kadar bizim görme ve deneyimleme biçimlerimizle sınırlı olsa da bu sınırları zorlamak, haritanın oluşturulmasında önem verdiğimiz noktalardan biriydi.

Pusula ile niyetlendiğimiz, kentin öznelerine başka bir yerden yol göstermek, onlara özne olduklarını hatırlatmak, bunu yaparken geleneksel harita yönteminden faydalanmak ancak daha ilk adımda kullanıcıyı şaşırtabilmekti. Haritanın deneyim odaklı, hiç de turistik olmayan, aksine doğrudan Ankara’da yaşayanlara hitap eden kurgusu ile kentin başka alemlerine ışık yakarak, bu alemlerde yaşanacak deneyimlerin sonsuz olasılıklarına dair heyecan yaratmak, bu ışığın ve sonsuz olasılıkların peşine düşerek kendi deneyimleri üzerine düşünmelerini, yeni keşifler yapmalarını umduk. Her deneyim ve her keşif kendine özgü, mümkün olursa bunları iç içe geçirelim, yan yana koyalım, belki Ulus Meydanı’na tepeleme yığarız ya da Atatürk Bulvarı’nın en tepesinden aşağı doğru yuvarlarız.

Bugünden geriye bakınca

Aradan geçen dört sene, Lavarla’nın da inkar edilemez katkısı ve motivasyonuyla bizleri Ankara kenti, bu kentte yaşayanlar, onun için üretenler, ona anlamlar yükleyenler ve onunla bağ kuranlar hakkında birtakım fikirlerin sahibi yaptı. Pusula haritasının ikincisi için geriye dönük bir değerlendirmeyi sadece kendi içimizde ve yeni baskının yararına yapmak yerine, bununla beraber kullanıcıların deneyimlerinden, biriktirdiklerinden ve haritadan faydalanma pratiklerinden feyz almak istedik. AnkaraAks ile birlikte hazırladığımız ikinci haritaya başlamadan, ihtiyacımız olanları toplamak amacıyla online bir anket düzenledik.

Anket sonucunda elde ettiğimiz verileri derleyerek ve Lavarla’nın 6 yılı aşan deneyimleriyle beraber yorumlayarak Ankara odağında çalışan araştırmacıların, oluşumların ve ilgilisinin dikkatine sunuyoruz. Bu verinin kendilerine katkı sağlayacağını umuyoruz.

Pusula ile 5 sene nasıl geçti?

Kullanıcılar sadece Ankara’dan değil

Ankete katılanların yüzde 75’i Ankara’da yaşıyor. Ankara’dan sonra yüzde 10 ile İstanbul ikinci sırada. En az yaşayan 6 aydır, en fazla yaşayan ise 66 senedir Ankara’da. Katılımcıların yurt dışında yaşama oranı ise yüzde 3.

Şu anda başka bir yerde yaşayıp da önceden Ankara’da yaşamış olanlar en az 3 sene Ankara’da kalanlardan oluşuyor. Araştırmaya katılanların Ankara’da kalma süresi ortalama 15 sene. (Bu soru, Ankara’da hiç yaşamamış olan ve şu anda başka şehirde yaşayan, Pusula satın almamış kişiler elenerek analiz edildi.)

Nasıl ki Lavarla’nın okur kitlesi sadece Ankara’da yaşayanlardan oluşmuyorsa Pusula kullanıcılarının bir kısmı da Ankara dışından; bu bakımdan okur kitlesi ile benzerlik taşıdığı anlaşılıyor ve Ankara’dan ayrılanın aslında çok da uzaklaşamadığının altını çiziyor. Ankara’ya bir şekilde ilgi duyanların şehirden ayrıldıktan sonra tamamen kopmadıkları bir gerçek. Öyle ki Pusula’nın Postane İstanbul’da hızlıca tükenmesi, farklı şehirlerden satın alma taleplerini içeren maillerin gelmesi bu veriyi anlamlı kılıyor.

Burada vurgulanması gereken bir diğer nokta olarak, Pusula’nın şehri keşfetmek için turistik bir harita gibi kabul edilmesinden ziyade, beraber gezilmese dahi okunarak Ankara hakkında bilgi edinilebilecek bir çalışma olarak anlaşılması öne çıkıyor. Pusula ile hedeflenen amaçla paralellik gösteren bu durum, Pusula’nın arşivlik bir çalışma niteliğini de vurguluyor.

Pusula’ya her yaştan ilgi var

Araştırmaya katılanların yaş aralığı 19-68 arasında değişiyor, yaş ortalaması ise 32. Yaş arttıkça araştırmaya katılım oranı da düşüyor. Bunun elbette birtakım pratik sebepleri olabilir: teknoloji kullanımının yaş arttıkça azalması, haritanın kullanıcısına gezme vaadinde bulunması ve dolayısıyla karşılığında ondan hareket talep etmesi gibi.

Öte yandan, bu veriyle Pusula’nın hedef kitlesi olan 18-35 yaş aralığına ulaşabildiğini, bununla beraber her yaştan insanın da ilgi alanına girebildiğini anlıyoruz. Bu hedef kitleye ulaşmada Lavarla’nın etkisini de göz ardı etmemek gerekiyor zira Pusula’nın hedef kitlesi Lavarla okuru ile benzer özelliklere sahip olmakla beraber bu doğal sonucun sebebi de tanıtımların ve duyuruların Lavarla kaynaklı yapılması olabilir.

Lavarla’nın takipçileri ile Pusula kullanıcılarını birlikte değerlendirerek bir ortak küme çıkaracak olursak, Ankara’da Pusula ve benzer işlere ilgi gösterme potansiyeli olan kişilerin özelliklerini şöyle sıralayabiliriz:

• Kültür-sanat etkinliklerine zaman ve bütçe ayırabilen, bu etkinlikleri takip eden
• Yaşadığı mekanla ilgili konularda harekete geçebilen, bu konulara ilgi duyan
• Yaşadığı mekana ilişkin hikayeleri öğrenmeye, yeni şeyler keşfetmeye açık
• Ankara’ya farklı bir açıdan bakmaya hazır, buna istekli

Pusula Deneyimleri

Ankete göre, katılımcıların yüzde 36’sı Pusula ile şehri deneyimlemişken bunlardan yüzde 30’u haritayı doğrudan kendisi satın almış. Diğerleri ise haritanın kendilerine hediye edildiğini belirtiyor. Pusula ile şehri gezmeyenlerin aynı zamanda Pusula sahibi olmadıkları da anlaşılıyor, bu kişilerin önemli kısmı Ankara’da yaşıyor.

Pusula, ilk çıktığından bugüne geçen sürede 11 farklı noktada satışa sunuldu. Bu noktalardan 2’si (Veganka ve Rispetto) artık satış yapmıyor, 1’i (Homer Kitabevi) ise kapandı. Postane İstanbul ise henüz 2021 Ekim ayında satışa başladı. Araştırmaya katılanlara haritayı nereden temin ettiklerini sorduk. Haritanın temin edildiği satış noktaları en fazla satandan en aza doğru aşağıdaki gibidir:

• Kakule Kahve
• Dost Kitabevi
• Amelie’s Garden
• Satranç Müzesi
• Cermodern

Bu veri Lavarla’nın tuttuğu harita dağıtım tablosuyla da uyumlu, dolayısıyla da anlamlıdır. Yukarıda sıralanan mekanların dışında “bir kafe”den aldığını yazan ve isim belirtmeyen kişiler de olmuştur. Pusula’nın satış noktaları göz önünde bulundurulduğunda merkezi ve kolay ulaşılabilir, sirkülasyonun daha fazla olduğu mekanların ön plana çıktığı görülüyor.

Pusula satın alma maksadı olanların doğrudan merkezi satış noktalarını tercih etmeleriyle beraber, bu durum Pusula ile karşılaşma miktarı ile de ilişkilendirilebilir. Sirkülasyonun yüksek olduğu mekanlarda Pusula ile ilk kez tanışma ve anlık kararla satın alma ihtimali de yüksektir. Nitekim satış noktaları olan Satranç Müzesi ve Devr-i Alem Sahaf için bu ihtimal diğer satış noktalarına oranla daha düşüktür. Son olarak, Dost Kitabevi’nin online Pusula satışı da buradan satın almaları arttıran bir faktördür.

Pusula’nın hediye edilmesi daha önce bahsedilen “arşivlik çalışma değeri” atfını da pekiştiren bir durum olarak öne çıkmaktadır. Hem çizimleri hem de içeriğiyle amaçlanan hedeflerden birisi de budur.

Ulus’u yeniden keşfetmek

Kullanıcılara keşiflerini de sorduk ve Pusula ile keşfedildiğinde mutlu eden noktaların yoğunluklu olarak Ulus rotasında olduğunu öğrendik. Özellikle Ulus ve civarını yeniden keşfettiğini söyleyen kullanıcılar ön plana çıkmıştır.

“Genel anlamda Ulus’ta gezmiştim ama gerçekten fark etmediğim yerler olmuş. Özellikle hanları ve Anafartalar Caddesi’nde yürümeyi çok sevdim hatta daha sonra bu bir rutin oldu. Yahudi Mahallesi’nde yürümeyi ve fotoğraflamayı çok sevdim hatta içselleştirdim.”

Ulus rotasında en çok sevilen 5 nokta sorusuna alınan cevaplar arasında öne çıkanlar sırasıyla Rahmi M. Koç Müzesi (%57), Ankara Kalesi (%52), Ankara Tarihi Tren Garı (%31), Eski Meclisler (%26), Anafartalar Çarşısı (%26), Baykuş Koleksiyon Evi (%24), Eyüp Sabri Tuncer (%24) ve Resim Heykel Müzesi’dir (%24). Bu veri, harita ile keşfedilen yerlerle keşfedilip sevilen yerler arasındaki fark anlaşılarak okunmalıdır. Yine bu noktalar tarih ve hafıza özellikleriyle öne çıkmaktadır. Ulus rotasında restoran, kafe gibi yerlerin kullanıcılar için önemli keşifler veya duraklar olmadığı anlaşılmaktadır. Bu da Ulus’a bakışın daha tarihi-kültürel ve turistik özellikler taşıdığı şeklinde yorumlanabilir.

Özetle, Lavarla’nın öngördüğü ve amaçladığı ile uyumlu biçimde harita kullanıcılarının büyük kısmı Ulus ve bölgesini Pusula ile keşfetmişlerdir. Bu veri, kullanıcıların ortalama Ankara’da yaşama süresi olan 12 sene ile birlikte yorumlandığında Ulus’un Ankara sakinleri için ıskalanan bir mekan olduğu gerçeğinin altını çiziyor. Lavarla’nın da kurulduğu günden itibaren yaklaşık 7 senedir amaçladığı, Ulus’u kentte yaşayanların ilgi alanına sokarak kendi kitlesini buraya yönlendirme hedefini Pusula ile bir ölçüde gerçekleştirmiş olduğunu görüyoruz.

Çankaya’da eğlence

Araştırmaya göre Çankaya rotası Ulus’a göre farklı deneyimlenmekte, eğlence ve yemek ile ön plana çıkmaktadır. Büyülü Fener Sineması, Saraçoğlu Mahallesi, Ayrancı Antika Pazarı, Cafes de Cafes ve Kıtır ön plana çıkan sevilen mekanlar olmuştur.

“Bir sürü bilmediğim çok güzel yerlerin olduğunu fark ettim, özellikle Ayrancı Antika Pazarı ve Gramofon Cafe’ye gittiğimde hayran kalmıştım.”

Ulus rotası ile Çankaya rotasında sevilen mekanlar karşılaştırıldığında Çankaya’da belirli mekanlarda yığılma, Ulus’ta ise ilginin farklı mekanlara dağıldığı anlaşılabilir. Çankaya rotasının kapladığı alan gündelik hayatın akması, eğlence mekanlarının burada olması, ulaşımın merkezi olan Kızılay’ı içerisine alması ve hedef kitlenin yaşadığı alanın bir kısmını da içermesi gibi dinamikler de hesaba katılarak yorum yapılabilir.

Üç Rota

Pusula’da Hakan Kaynar’ın “Edebiyat Rotası”, Barış Bıçakçı’nın “Parkların Sürekliliği Rotası” ve Kısa Sanat Turu olmak üzere ikisi Ulus’ta biri Çankaya’da 3 farklı rota mevcuttu. Kullanıcıların rotalara ilgisi en çoktan en aza olacak şekilde Parkların Sürekliliği, Kısa Sanat Turu ve Edebiyat Rotası şeklindedir.

Bu veri yoruma açık olmakla beraber, matbu ve okunur bir ürün olan haritanın kullanıcılarının edebiyat seven kimselerden oluşacağı düşünülebilir. Bu noktada gözden kaçırılmaması gereken bir husus, Hakan Kaynar’ın Edebiyat Rotası’nı, gezmenin yanı sıra -edebiyatın da tabiatına uygun şekilde- okumanın da kullanıcı tarafından yeterli olabileceğidir. Zira rota, uğradığı mekanları içeren alıntıları göstermektedir kullanıcıya.

Öte yandan, Barış Bıçakçı’nın park rotası tamamen deneyim odaklı, parkları bir rota üzerinde listelemesiyle kullanıcıyı doğrudan dışarıya davet eden, sadece okunduğunda hareket vaat etmeyen bir rotadır. Bu yanıyla Edebiyat Rotası’na göre harita kullanıcısını daha fazla harekete geçirmiş olma faktörü düşünülebilir.

Yeni Öneriler

Kullanıcılara ilk harita ile deneyimlediklerinin haricinde Pusula 2 için önerilerini ve ilk harita ile gezerken karşılaştıkları, ikincisinde yer almasını istedikleri yeni keşifleri de sorduk. Bu soruya cevap olarak deneyimden ziyade mekan önerisi verme eğilimi yüksekti.

Rota dışı yeni mekanlar

Ulus ve Çankaya rotaları dışında kalan ilçe ve semtlerden haritaya eklenmesi istenilen yerlerden öne çıkanlar Bahçelievler semti ve Ankara’nın doğal alanlarıdır. Gölbaşı, Kızılcahamam, Ahlatlıbel Parkı, Sorgun ve Karagöl önerilen doğal alanlardır. Altınköy Açıkhava Müzesi, Dikmen Vadisi, ODTÜ (kampüse giriş sorunlu), Keçiören bağ evleri de rota dışından önerilen noktalar. Bir kişi tarafından Ankara merkezdeki Tümülüsler de önerilmiştir.

Pusula 2’de, her ne kadar Çankaya ve Ulus’taki belli bir alanın dışına çıkılmıyorsa da “Buna Değer Tavsiyeler” başlığında bu öneriler değerlendirilmeye çalışıldı. Yine ikinci versiyonda bu kısımda mevsimlere göre öneriler yer alıyor. Keçiören bağ evleri önerisinden ise ilham alınarak Pusula 2’nin Çankaya tarafında, VEKAM Bağ Evi’nin yer aldığı kareye bölgenin hala varlığını sürdüren bağ evleri eklendi ve üzüm salkımı ile haritada işaretlendi.

Yeni deneyimler

Deneyim odaklı yorumlar haritadaki noktalara eklenmeleri bakımından yetersiz kalmaktadır. Ancak kullanıcı deneyimleri değerlendirildiğinde harita ile yapılan gezilerin ağırlıklı olarak yalnız yapıldığı anlaşılmaktadır. Yine de harita, hem yalnız hem de birileriyle beraber gezmeye imkan tanıyan bir araçtır.

“Yeni insanlarla tanıştım, yeni mekanlarla entelektüel bilgi birikimime katkıda bulunduğunu hissettim, gezerken çok eğlendim, hafta sonları Pusula’yı alıp bugün şuraya gideyim deyip çıkıyordum yurttan, bu gerçekten çok sevdiğim bir aktiviteydi. Bir öğrenci olarak Ankara’yı nasıl daha iyi keşfedebilirim diye düşünürken bu Pusula’ya rastladığımda çok mutlu olmuştum. Birçok güzel anıya sahip olmamda çok etkilisiniz. Hazırlayan ve emeği olan herkese çok çok teşekkür ederim :)”

“Her boşlukta kendime küçük pusuladan rotalar belirleyip gezdim. Yalnız hissettiğim, keşfetmek istediğim, kafa dağıtmak istediğim, güzel kahve içmek istediğim zamanlarda bana çok yardımcı oldu. Bütün rotalar bittiğinde Ankara’yı neden sevdiğimi bir kere daha anladım.”

“Ben Pusula’yı ilk annem ile gezmeye başladım. Anne-kız zamanlarımıza çok farklı bir renk kattı.”

Kullanıcı yorumları, Ulus rotasının ilk keşiflere daha fazla imkan tanıdığı bulgusunu desteklemektedir. İlk defa keşfedilen yerler bu rotada daha fazladır. Benzer şekilde, katılımcıların hemen hemen hepsi Pusula ile Ankara’yı daha farklı gözle gezdiğini söylemiştir. Bu veri ile haritanın “keşif” ve “farklı bakış” hedefinin başarıya ulaştığı söylenebilir. Aynı zamanda Ankara’da yaşayanların Ulus’a yabancılığı da yine bu veri ile teyit edilebilir.

“Roma hamamını pusula sayesinde gördüm. Bu kadar merkezde olduğunu bilmiyordum.”

“Ulusta bulunan Suluhan’ı daha önce duymama rağmen gidememiştim. Rota Pusula sayesinde hem Suluhan’a gittim hem de Kale çevresindeki tarihi yapıları ve diğer hanları öğrenip ‘Ankara’nın hanları’ turu düzenledim kendime göre.”

Yeni Rotalar

Seçeneklerde yer alan rotalar arasında en fazla öne çıkanlar Bir Günde Ankara, Sivil Mimari Bellek, Cumhuriyet Mimarisi, Midnight in Ankara, Ankara’nın Kayıp Hafızası ve Filmlerle Ankara rotaları olmuştur. Bu rotalar, 100 kişinin cevapladığı soruda 45 ve üzeri oy almışlardır. Cevaplardan ortaya çıkan, hafızaya odaklanan tarihi ve kültür-sanat rotalarının daha fazla talep gördüğüdür.

Katılımcılar tarafından önerilen rotalar ise aşağıda bu alanda üretim yapan kişi ve oluşumların ilgisine sunulduğu şekildedir:

• Ankara’nın Dereleri
• Toplumsal Hareketler ve Eylem Mekanları Rotası
• Ankara’nın Hanları
• Tiyatro Sahneleri
• Engelsiz Rota
• Ankara’nın Hamamları

Kullanıcı deneyimlerinden ve harita ekibinin fikirlerinden yola çıkılarak alınan ortak karar ile Pusula 2’de Çankaya ve Ulus haricinde tematik iki rota olarak “Alternatif Ulus” ile “Heykellerin Sürekliliği” yer aldı.

Alternatif Ulus rotası Urbanwalks Ankara ile Sivil Mimari Bellek Ankara projesinden Umut Şumnu’nun işbirliği ile hazırlandı. Bu rotada Ulus’taki 20 sivil yapı bir günde ziyaret edilecek şekilde kısa bilgiler, yapım yılı ve mimarı ile yer aldı.

Heykellerin Sürekliliği rotası ise Lavarla ekibinden ve aynı zamanda Pusula 2’nin tasarım koordinatörü olan Sema Çavdar tarafından şekillendirildi. Bu rotada Atatürk Bulvarı boyunca neredeyse hiç sapmadan yüründüğünde sağlı sollu şehir heykellerine yer verildi. Aşikar olduğu biçimde rota, ismiyle, ilk haritada yer alan Barış Bıçakçı’nın park rotasına atıfta bulunuyor.

***

5 yıla yakın süren Pusula macerası, ankete katılan kısıtlı örneklemden elde edildiği kadarıyla bu şekilde özetlenebilir. Ankara çalışan herkese faydalı olmasını ümit ediyoruz.

Haziran 2022’de basılan Ankara Keşif Haritası Pusula‘nın ikincisine dair bilgilere ve satış noktalarına buradan ulaşabilirsiniz.

---

Kapak görseli: Selman Akyol