KentHafıza

Çocukların Koruyucusu: Doktor Fuad Umay

Simgeler aleminde “100”, mükemmelliğin büyük ve yuvarlak sayısını ifade eder. En başta olumlu bir kavramdır, aynı zamanda önemli bir eşiği de belirtir. Bir kurum, bir yapı veya bir canlı 100 yaşına girdiğinde ebedi bir saygınlık kazanır. 100 yıl önce bugün açılan Türkiye Büyük Millet Meclisi de an itibariyle bu mertebeye ulaşmış durumda. Mustafa Kemal’in başkanlığındaki Meclis, Kurtuluş Savaşı ile başlayan ve Cumhuriyetin kurulmasıyla tamamlanan çok kritik bir süreci başarıyla yönetmişti.

Meclis 1921 yılında aldığı bir kararla, açıldığı gün olan 23 Nisan’ı milli bayram olarak ilan etti. 1922 yılındaysa bayramın kutlandığı günün, saltanatın kaldırıldığı gün olan 1 Kasım olarak değiştirilmesine ve özel bir ismi olmayan bu bayrama “Hakimiyet-i Milliye Bayramı” denilmesine karar verildi. Buna karşın, toplum tarafından 23 Nisan gününün daha çok benimsenmesi nedeniyle 1923 yılından itibaren tekrar Meclisin açıldığı günde, bu kez “Milli Hakimiyet Bayramı” adıyla kutlandı. 1935 yılında “Ulusal Egemenlik Bayramı” olarak kabul edilen 23 Nisan, nihayet 1981 yılında bugünkü halini alarak “Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı” oldu.

İsminde Çocuk Geçmeyen Çocuk Bayramı

1981 yılına kadar 23 Nisan bayramları, resmi isminde çocuk kelimesi geçmemesine rağmen hep çocuk bayramı olarak kutlandı. Peki, nasıl oldu da 23 Nisan Bayramı yıllar geçtikçe çocuklar ile özdeşleşti? 23 Nisan denilince, meclisin açıldığı günden önce aklımıza ilk olarak neden çocuklar geldi?

Aslında her şey, 1921 yılında, İstanbul’daki Himaye-i Etfal Cemiyeti’nin (daha sonraki ismiyle Çocuk Esirgeme Kurumu) Ankara’da aynı isimle yeni bir dernek olarak kurulması ve derneğin başkanlığına Kurtuluş Savaşı’nda etkin rol üstlenen, İstiklal Madalyası sahibi Doktor Fuad Bey’in gelmesi ile başladı.

fuad umay

Doktor Fuad Bey.

Son yıllarını sürekli ölüm-kalım savaşlarıyla geçirmiş bir toplum, çok sayıda ferdini şehit olarak vatan toprağına verirken geriye bir o kadar da gazi, dul ve yetim bırakmıştı. Cemiyet, sayısı binli rakamlar ile ifade edilen yetim ve bakıma muhtaç çocukların tedavi edilmesi, korunması ve yetiştirilmesi amacıyla faaliyete geçmiş, aynı zamanda o yıllarda sayısı hayli yüksek olan çocuk ölümleriyle de mücadele etmeyi görevleri arasına dahil etmişti.

Doktor Fuad Bey, çocukların bu durumunun toplum nezdinde farkındalık yaratması ve çocukların bakımı için maddi kaynak sağlanması amacıyla, milli bayram ilan edilen 23 Nisan günlerinde çeşitli etkinlikler düzenlemişti. İlk olarak 1923 yılında, şefkat pulları ve rozet çıkartılmıştı. Mustafa Kemal bu çabaları destekleyerek, Meclis’teki bayram protokolünde Fuad Bey’e de yer vermişti. 1924 yılındaki törende ise Himaye-i Etfal Cemiyeti’ni eşi Latife Hanım temsil etmişti.

atatürk 23 nisan

23 Nisan Bayramı ve Mustafa Kemal

Fuad Bey, yurt içindeki bağışlardan istediği miktar elde edilemeyince, 1923 yılında ABD’ye giderek burada yaşayan Türk vatandaşlarından bağış toplamıştı. Çocuk kavramının gündemden düşmesini istemeyen Himaye-i Etfal Cemiyeti, 1925 yılından itibaren 23 Nisan’ı “Himaye-i Etfal Günü”, 1926 yılında ise “Çocuk Günü” olarak ilan etti. Başta Falih Rıfkı Atay olmak üzere, dönemin ünlü gazetecileri de Himaye-i Etfal Cemiyeti’ne yazılarıyla destek verdi. O yıl; kahveci, arabacı ve otomobilci esnafı 23 Nisan’da elde ettikleri kazancın bir kısmını Cemiyete bağışladı.

Cemiyet, 1927 yılında yayımladığı bir bildiriyle, çocuk günü ile milli bayramı bir anlamda birleştirerek 23 Nisan’ı “Çocuk Bayramı” olarak ilan ettiğini duyurdu. Bu düşünce hemen kabul gördü ve 23 Nisan devlet himayesi altına alındı. 1927 yılında, çocuk bayramı ilk kez bir program çerçevesinde kutlandı.

İlk Çocuk Bayramı Programı

Kutlamalar, Ankara’daki tüm araba, otomobil ve otobüslerin Numune Hastanesi ile Erkek Lisesi arasındaki meydanda, bayraklar ve çiçeklerle süslenmiş olarak saat 9.00’da toplanmasıyla başladı. Araçlara bindirilen çocuklar, belirlenen güzergahtan geçerek Çocuk Sarayı’na ulaştı. Burada Doktor Fuad Bey tarafından karşılanarak kendilerine şeker ve pasta ikram edildi. Çocuklar daha sonra salıncak ve oyuncakların olduğu yerde vakit geçirdi. Öğleden sonra davul çalındı, bando ve mızıka ile çocuklar eğlendirildi. Akşam düzenlenen çocuk balosu ile program sonlandı. Mustafa Kemal, etkinlikler için arabalarından birini çocuklara tahsis etti ve Cumhurbaşkanlığı Bandosu’nun Çocuk Sarayı’nda konser vermesini sağladı.

1929 yılında ise Çocuk Bayramı, 7 güne yayılarak ilk kez “Çocuk Haftası” olarak kutlandı. Açılışı çocuklar tarafından yapılan haftadaki tüm etkinlikler, yine çocuklardan kurulu bir komite tarafından yönetildi. Çocuklar adeta büyükler gibi meydanlarda halka hitaben konuşmalar yapmış, devlet büyüklerinin yerine temsilen oturmuşlardır.

1929 yılı Hakimiyeti Milliye Gazetesi

1929 yılı Hakimiyeti Milliye Gazetesi

Çocuk Sarayı

Himaye-i Etfal Cemiyeti 1921 yılında, Hakimiyet-i Milliye matbaasının bakımsız bir odasında faaliyete başlamıştı. Cemiyet, daha sonra bir bina kiralayarak bir odayı çalışanlara diğer odayı ise hasta çocukların tedavisi için ayırmıştı. 1927 yılında ise Fuad Bey’in çabaları sonucu tahsis edilen bir arsa üzerine Arif Hikmet Koyunoğlu tarafından yapılan ve “Çocuk Sarayı” ismi verilen yerleşkesine taşınmıştı. Binlerce çocuğun bakıldığı, ihtiyaçlarının karşılandığı Çocuk Sarayı, aynı zamanda çocuk bayramlarının merkezi haline gelmişti. Önündeki caddeye de Çocuk Sarayı Caddesi (bugünkü Anafartalar Caddesi) ismi verilmişti. Bugün bu bina; Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığına bağlı olarak hizmetini sürdürmektedir.

Çocuk Sarayı 1929 yılı

Çocuk Sarayı 1929 yılı

Çocuk Sarayı bugün.

Çocuk Sarayı, günümüz.

23 Nisan günü 60 yıl boyunca, resmi adında çocuk ifadesi geçmesine ihtiyaç duyulmadan Meclisin açılış günü sıfatından ziyade çocukların bayramı olarak kutlandı. Bunda kuşkusuz en büyük pay, Doktor Fuad Bey’e ve ona her koşulda büyük destek veren Atatürk’e aittir.

Doktor Fuad Bey, Soyadı Kanunu ile; yaptığı tüm bu hizmetlerin manevi karşılığı olarak “Umay” soyadını almıştır. Türk mitolojisinde “çocukların koruyucusu kutsal ruh, tanrıça” anlamına gelen bu soyadı Atatürk tarafından verilmiştir.

Kaynakça

[1] Burcu Deniz, Dr. Fuad Umay ve Çocuk Esirgeme Kurumu Faaliyetleri, Yüksek Lisans Tezi, Kırklareli Üniversitesi, 2019.
[2] Veysi Akın, 23 Nisan Milli Hakimiyet ve Çocuk Bayramı’nın Tarihçesi.
[3] Makbule Sarıkaya, “Cumhuriyet Türkiyesi’nin İlk Çocuk Haftası”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Kasım 2009, Sayı 75.
[4] Mehmet Alkan, “23 Nisan’ın Gayri Resmi Tarihi”, Toplumsal Tarih, Sayı 208.
[5] https://twitter.com/ankaraapartman/status/723757791190618112

Özgün Türkeli
Kaç Kişi Kaldık Ankara'da kitabının yazarı.

    2 Comments

    1. Üstad her seferinde diyorum bundan daha iyisini yazamaz her seferinde beni şaşırtmaya devam ediyosun.

      1. Teşekkürler.

    Bir Cevap Yazın