Tarih 16 Ağustos 1964, Hollanda’daki Westerveld Krematoryumu’nda sıradışı bir cenaze töreni düzenleniyor. Tabutun üzeri Türk bayrağı şeklinde kırmızı ve beyaz karanfillerle sarılmış ve krematoryumdaki orgdan Türk Milli Marşı çalınıyor. Ölen kişinin bilgilerinde şöyle yazıyor: Prof. Dr. Egbert Adriaan Kreiken. Doğum: 1 Kasım 1896. Ölüm: 16 Ağustos 1964.

Ankara Fen Fakültesi Astronomi Enstitüsü, 1954 yılında Prof. Dr. Tevfik Kabakçıoğlu’nun ayrılmasıyla kapanma noktasına gelmişti. Astronomi eğitimini yeniden canlandıracak bir bilim adamına ihtiyaç duyulmaktaydı. Tam da o sıralarda UNESCO bünyesinde Liberya’da görev yapmakta olan astrofizikçi Prof. Dr. Egbert Adriaan Kreiken başka bir ülkede çalışmak için başvuruda bulunmuştu. UNESCO bu başvuru üzerine kendisini Ankara’ya göndererek, enstitü müdürü olarak görev almasını sağladı. Böylelikle Kreiken’in 10 yıl sürecek Türkiye ve Ankara serüveni başlıyordu.

Kreiken yeni görevine başlar başlamaz üniversiteye bağlı bir rasathane kurmak için kollarını sıvadı. Uzun araştırmalar sonucunda, rasathane için en uygun alanın, kentin yaklaşık yirmi kilometre dışında, şehir ışıklarından fazlasıyla uzak (elbette o dönem için), kolay ulaşılabilen ve yılın yaklaşık 300 açık gözlem gecesine sahip Ahlatlıbel olduğuna karar kıldı. Temeli ancak 1959’da atılabilen rasathanenin yapımı dört yıl sürdü. İnşaat kapsamında bir tane merkez ve üç tane de gözlem binası yapıldı. Rasathanenin resmi açılışı ise 1963 yılında düzenlenen NATO Yaz Okulu etkinliğiyle gerçekleşti.

Türkiye’de görev yaptığı süre içinde, bu toprakları ve bu toprakların insanını çok sevmişti. Eşi Frances’in deyimiyle  “O, kalben bir Türk’tü.” Elinde yeterli imkanlar olmamasına karşın hiç mazeret üretmeden kendi bilimini icra etti. Çalışma azmini yine eşinin deyimiyle “en güç şartlar altında beliren Türk cesaretinden” alıyordu.

Kreiken’in en önemli özelliklerinden birisi öğrencileriyle baba-evlat ilişkisi kurması, öğrencilerini bilim adına yüreklendirmesi, onların iyi eğitim almaları için kişisel bütün imkanlarını seferber etmesiydi. Yetiştirdiği öğrencilerden en önemlisi hiç şüphesiz Dilhan Eryurt’tu. Kreiken’in asistanlığını yapan Eryurt, sonraki yıllarda NASA’da görev yapan ilk Türk bilim kadını oldu. 1969 yılında NASA, Ay’a ilk iniş için yaptığı katkılar nedeniyle kendisine Apollo Başarı Ödülü’nü verdi.

Kreiken, Uluslararası Astronomi Birliği toplantısına katılmak için gittiği ülkesinde geçirdiği ani bir rahatsızlık sonucunda 16 Ağustos 1964 tarihinde Lahey’de öldü. 1973 yılında astronomi bilime yaptığı katkılardan dolayı Uluslararası Astronomi Birliği tarafından Ay’daki bir kratere Kreiken’in adı verildi.

Ankara Üniversitesi 2005 yılında aldığı bir karar ile rasathanenin modernizasyonu kapsamında alınan teleskoba ve teleskobun konuşlandırıldığı binaya Kreiken’in adını verdi. Aynı üniversite, 2013 yılında aldığı başka bir karar ile bu defa rasathaneye Kreiken adını verdi. Şair Ahmed Arif’in oğlu heykeltıraş Filinta Önal tarafından yapılan rasathanedeki büstünün altında onun bilim anlayışı en güzel cümleler ile yansıtıldı:

“Bir rasathanenin kalitesi, içerisinde çalışan bilim adamlarıyla ölçülür. Bilim adamı olmak için çok zeki olmak şart değildir; lazım olan, bu bilime karşı merak ve sadakate bağlılıktır.”

Kreiken çifti Ankara’da yaşadıkları süre boyunca Çankaya ilçesinin Bahçelievler semtinde, bugünkü ismi Prof. Muammer Aksoy olan caddedeki 3/6 no’lu apartmanda oturdular. Kentsel dönüşümün büyük bir hızla devam ettiği semtte, bu apartman özünü koruyarak ayakta kalmayı başarmış.

Egbert Kreiken’in eşi Frances’in, Prof. Dr. Rauf Nasuhoğlu’na 24 Ağustos 1964 yılında yazdığı mektupta, eşinin vefatından sonra artık Türkiye’de yaşayamayacağını, oturdukları apartman dairesinin eşyalı olarak Ankara’ya gelen yabancı öğrencilere veya bilim adamlarına herhangi bir kira bedeli talep edilmeksizin tahsis edilebileceğini önermişti.

Kreiken çiftinden sonra o apartman dairesinde kimlerin oturduğunu bilemiyoruz ama en azından, apartmanın dış yüzeyine şu cümlenin yazdığı bir levhanın çakıldığı günü de hayal edemez miyiz: “Ankara Üniversitesi Ahlatlıbel Rasathanesi’nin kurucusu ve bu topraklarda her daim kendisini bir Türk gibi hisseden Hollandalı bilim adamı Prof. Dr. Egbert Kreiken ile eşi bu apartmanda yaşadı.”

Yararlanılan Kaynaklar

[1] Omay, C.G., Ankara Üniversitesi Gözlemevi’nin kurucusu ve Eğitim Gönüllüsü Prof. Dr. Egbert Adriaan Kreiken, Bilimsel ve Teknik Araştırma Vakfı, 2011, Ankara.
[2] Kreiken Rasathanesi
[3] Açık Bilim

Ankara’ya değerli hizmetler sunan bir başka isim için: Bruno J.F Taut’tan Bir Ankara Senfonisi